Levensloop van Joseph Roth

moeder van Joseph Roth
Joseph Roth als jonge jongen

 

2 september 1894: Geboren als zoon van Nachum Roth en Maria Grübel in Brody. Brody was een middelgrote stad in het Oostenrijks-Hongaarse kroonland Galicië, met een gemengd Joodse, Poolse, Russische, Roetheense en Duitse bevolking. Vandaag ligt Brody in Oekraïne. Roth wordt opgevoed door zijn alleenstaande moeder in het huis van zijn grootvader, een Joods-orthodoxe textielhandelaar. In de familie was Duits de voertaal, met andere kinderen sprak Roth Jiddisch en Oekraïens. Van zijn vader is alleen bekend dat hij tijdens een handelsreis naar Duitsland krankzinnig is geworden en in 1910 overleed.

1901-1905: Roth is leerling aan de Baron Hirsch-school in de Große Pfarrgasse in Brody en krijgt vioolles.

1905-1913: Leerling aan het kroonprins Rudolf-gymnasium in Brody. De lessen zijn in het Duits en er wordt ook Pools, Hebreeuws en Grieks onderwezen. Roth heeft vooral grote belangstelling voor taal en literatuur. Eerste semester Germanistiek aan de Universiteit van Lemberg, de hoofdstad van Galicië en het huidige Lviv.

1914: Tweede semester Germanistiek aan de Universiteit van Wenen. Hoorcolleges aan de filosofische faculteit, lessen van professor Walther Brecht, begin van een levenslange vriendschap met medestudent Josef Wittlin. Op 28 juni wordt Frans Ferdinand van Oostenrijk in Sarajevo vermoord. Een maand later breekt de Eerste Wereldoorlog uit. In Wenen biedt Roth onderdak aan zijn moeder en een tante die voor het oorlogsgeweld uit Galicië zijn gevlucht.

1915: Publicatie van Roths eerste gedicht in de Österreichische Illustrierte Zeitung. Bijdragen aan diverse linkse en pacifistische kranten en tijdschriften.

1916: Na twee keer voor de militaire dienst te zijn afgekeurd, wordt Roth op 31 mei als vrijwilliger in het Oostenrijkse leger toegelaten. Hij volgt een eenjarige opleiding bij de 21ste infanteriedivisie in Wenen. Op 21 november overlijdt Franz Joseph van Oostenrijk. De dood van de oude keizer heeft grote symbolische waarde voor Roth en wordt een belangrijk thema in zijn vroege werk.

1917 en 1918: Militaire dienst in Galicië. Roth wordt ingezet als verslaggever voor de Illustrierte Kriegszeitung. Op zijn reizen tussen Wenen en Lemberg ziet hij de duizenden oorlogsslachtoffers die van het front terugkeren. Na de oorlog wordt Galicië Pools grondgebied, betwist door Oekraïne, en Roth kan niet terug naar huis. Maandenlang zwerft hij rond voor hij uiteindelijk in Wenen belandt. Hij begint te schrijven voor boulevardkranten.

1919: Als journalist geniet Roth steeds meer aanzien en hij wordt een vaste waarde in de Weense koffiehuiscultuur. In Café Herrenhof leert hij de negentienjarige Friederike (Friedl) Reichler kennen.

1920: In Wenen is het door de crisis nog moeilijk om werk te vinden en Roth trekt naar Berlijn. Hij schrijft reportages, essays en recensies voor verschillende bladen zoals de Neue Berliner Zeitung, het 12-Uhr-Blatt, het Prager Tagblatt en de Freie Deutsche Bühne.

1921: Roth wordt cultuurredacteur bij de Berliner Börsen-Courier. Hij geniet een hoge status in de Berlijnse artistieke milieus en is een stamgast in het Romanisches Café.

1922: Op 5 maart trouwt hij met Friedl in de synagoge van de Pazmanitengasse te Wenen. Ze wonen in Berlijn, eerst bij vrienden en daarna in een eigen woning. Hij wordt medewerker van de socialistische krant Vorwärts.

1923: Roth beslist om alleen nog in hotels te wonen, overdag werkt hij in hotels en cafés. Hij schrijft voor de spraakmakende Frankfurter Zeitung en wordt een gerespecteerd en goed betaald journalist. Met zijn reportages over Berlijn (gebundeld als Joseph Roth in Berlijn) baart hij opzien. Samen met Friedl maakt hij vele reportagereizen. Om de luxueuze levensstijl te kunnen aanhouden, werkt Roth dag en nacht. De Weense Arbeiter-Zeitung publiceert de roman Das Spinnennetz in dagelijkse afleveringen. Op 20 oktober verschijnt als eerste Nederlandse vertaling het essay ‘De man in de wc’ in de krant Het Volk.

1924: De romans Hotel Savoy en Die Rebellion verschijnen eerst als vervolgverhaal in de krant en daarna in boekvorm bij uitgeverij Die Schmiede in Berlijn. De Russische vertaling is in de Sovjet-Unie een groot succes. Roth maakt veel reisreportages. Friedl lijdt onder het onstandvastige hotelleven.

1925:  In mei wordt Roth buitenlandredacteur in Parijs voor de Frankfurter Zeitung. In de zomer gaat hij met Friedl naar Zuid-Frankrijk en schrijft Im mittäglichen Frankreich en Die weißen Städte. In het najaar verschijnen twee romans bij Dietz-Verlag in Berlijn: April. Die Geschichte einer Liebe en Der blinde Spiegel. Ein kleiner Roman.

1926: In januari en februari reist Roth door Duitsland en naar de Elzas. Friedl blijft steeds vaker alleen in Parijs. Ze heeft last van angstaanvallen. Op het einde van het jaar vertrekt Roth op reportage naar de Sovjet-Unie.

1927: Teleurstelling over de resultaten van de Russische revolutie. Reportages over Albanië, Joegoslavië en Polen. Bij uitgeverij Die Schmiede verschijnt Juden auf Wanderschaft. Roth is vele maanden onderweg en de gezondheid van Friedl gaat achteruit. In juni zijn ze weer samen in Parijs en nemen hun intrek in Hôtel Helvetia in de rue de Tournon 23. In de zomer gaan ze naar Marseille en Grenoble, in september naar het Glion bij Montreux in Zwitserland. Correspondentie met de Belgische socialist Hendrik de Man en met Stefan Zweig, pleitbezorgers van zijn werk. De roman Flucht ohne Ende verschijnt bij Kurt Wolff Verlag in München.

1928: Roth stelt hoge financiële eisen aan de Frankfurter Zeitung. Het krantenwerk staat hem tegen, hij zou zich volledig aan romans willen wijden, maar kan zich dat financieel niet veroorloven. Hij woont in chique hotels zoals het Englischer Hof in Frankfurt en Hotel am Zoo in Berlijn. In februari wordt Friedl voor een rustkuur naar de Franse kustplaats Saint-Raphaël gebracht. Op 28 april verschijnt de roman Zipper und sein Vater bij Kurt Wolff Verlag. Uitgeverij Die Schmiede publiceert het essay Das Moskauer jüdische Theater. Als Friedl in het voorjaar weer beter is, gaan ze samen naar Polen. Ze verblijven in Warschau en Lviv. In de zomer gaan ze eerst naar Bellinzona in Zwitserland en reizen via Locarno en Innsbruck naar Wenen. Friedl is uitgeput van het vele reizen. In Wenen wonen ze eerst in Parkhotel Schönbrunn en daarna in het centraal gelegen Hotel Imperial. Friedl is uitgeput. In oktober reportages in Italië, met bezoek aan Triëst, Merano, Milaan, Rome, Napels en Genua. De redactie censureert kritische passages over Mussolini en het fascisme. Roth is woedend. In november en december achtereenvolgens naar Frankfurt am Main, Wenen, Berlijn, Parijs, terug naar Wenen, naar Zürich en opnieuw naar Parijs. Daar is Hôtel Foyot in de rue de Tournon zijn vaste verblijf geworden. Op 13 december ondertekent hij een contract voor Hiob. Roman eines einfachen Mannes (in het Nederlandse vertaald als Job) bij de beroemde uitgeverij Gustav Kiepenheuer in Berlijn. Zijn literair aanzien stijgt.

1929: In januari wonen Roth en Friedl in Hôtel Beauvau in Marseille, ‘Hotelmens’ ontstaat. Roth is met verschillende romanprojecten tegelijk bezig en de verstandhouding met de redactie van de Frankfurter Zeitung is zo problematisch dat de samenwerking zelfs tijdelijk wordt stopgezet. Eerste bezoek aan Stefan en Friderike Zweig in hun villa op de Kapuzinerberg in Salzburg. Roth begint een relatie met de actrice Sibyl Rares. Kennismaking met Andrea Manga Bell, een journaliste uit Hamburg van half Cubaanse afkomst, die twee kinderen heeft van een Afrikaanse prins. Friedl wordt opgenomen in het psychiatrisch ziekenhuis Westend in Berlijn. Roth beschrijft haar psychose in de roman Hiob. In oktober wordt hij zelf ernstig ziek, zijn lever is aangetast door de drank. De roman Rechts und Links verschijnt bij Gustav Kiepenheuer.

1930: Stefan en Friderike Zweig helpen Roth om goede zorg voor Friedl te vinden en geven geld. Stefan Zweig moedigt hem aan om minder te drinken en zich op het schrijven te concentreren. In mei wordt Friedl opgevangen door haar familie in Wenen, die haar naar de gesloten psychiatrische instelling Rekawinkel bij Wenen laat overbrengen. De bundel Panoptikum. Gestalten und Kulissen verschijnt bij uitgeverij Knorr & Hirth. In de Frankfurter Zeitung loopt Hiob als vervolgverhaal, het boek wordt een bestseller en Roth breekt internationaal door. Door de bemiddeling van Stefan Zweig komt er een Engelse vertaling en ook de Franse en Nederlandse vertaalrechten worden verkocht. Kiepenheuer biedt een contract aan voor een volgende roman: Radetzkymarsch.

1931: Roth heeft schulden en is ziek. Stefan Zweig nodigt hem uit in een luxehotel in Antibes, waar hij in alle rust aan Radetzkymarsch kan werken. Affaire met de Vlaamse Maria Gillès de Pélichy. In maart is hij enkele dagen in Brussel. Hij staat in contact met kringen rond de uitgever en kunstverzamelaar Gustave van Hecke. Op het einde van het jaar begint de relatie met Andrea Manga Bell.

1932: Op 17 april verschijnt de eerste aflevering van Radetzkymarsch in de Frankfurter Zeitung. Het boek (zie hier voor een vertaalgeschiedenis) wordt meteen een bestseller. In juni en juli verschijnt Job als vervolgverhaal in de Belgische krant Le Peuple. Roth verblijft achtereenvolgens in Parijs, Frankfurt am Main, Ascona, Berlijn en Leipzig. Kerst en nieuw viert hij in Hamburg met de familie van Andrea Manga Bell.

1933: Op 30 januari benoemt president Hindenburg Adolf Hitler tot rijkskanselier. Roths romans worden verboden. Hij verlaat Duitsland en gaat naar Parijs. Manga Bell en haar kinderen volgen, hij staat financieel voor hen in. Roth onderhandelt met verschillende uitgevers over de oprichting van een Duitse uitgeverij buiten Duitsland en komt terecht bij de uitgeverijen Querido en Allert de Lange in Amsterdam. Zijn werk verschijnt bij beide uitgeverijen en hij schrijft artikelen voor emigrantentijdschriften als Das Neue Tage-Buch en Die Sammlung. In de zomer woont Roth in Hotel Schwanen in het Zwitserse Rapperswil. In december 1933 logeert hij enkele dagen in het Americain Hotel in Amsterdam, waar hij met zijn nieuwe uitgevers over contracten wil onderhandelen. Friedl wordt opgenomen in de psychiatrische instelling Am Steinhof in Wenen.

1934: Roths gezondheid verslechtert en hij kan de instelling voor Friedl niet meer betalen. Stefan Zweig geeft geld. Op 25 juli is er in Oostenrijk een poging tot staatsgreep door de nationaalsocialisten en de kanselier Dolfuss wordt vermoord. Roth sluit zich aan bij legitimisten, een conservatief-monarchistische beweging die ijvert voor de terugkeer van de Habsburgers. De keizerlijke troonopvolger Otto von Habsburg woont met keizerin Zita en haar andere zes kinderen in ballingschap in kasteel Ter Ham in Steenokkerzeel bij Brussel. Bij Querido Verlag in Amsterdam verschijnt Tarabas. Ein Gast auf dieser Erde. De zomermaanden brengt Roth in Zuid-Frankrijk door. Hij kan bij vrienden logeren, maar smeekt Stefan Zweig om geld, zodat hij een hotel kan betalen. Hij schrijft de Napoleonroman Die Hundert Tage. Der Antichrist verschijnt bij Allert de Lange. Het boek staat vol fouten omdat de drukker geen Duits kent.

1935: In mei komt Roth naar Amsterdam. Hij heeft meer tijd nodig voor de roman over Napoleon en vraagt Gerard de Lange, de zaakvoerder van uitgeverij Allert te Lange, meer voorschotten. Omdat schuldeisers hem blijven achtervolgen, reist hij naar Wenen, waar hij de procedure voor de scheiding van Friedl wil inzetten. Hij logeert in Hotel Bristol. Friedl kan worden opgenomen in de kosteloze instelling Mauer-Öhling bij Amstetten en Roth beslist toch niet te scheiden. In oktober verschijnt Die Hundert Tage bij Allert de Lange.

1936: Zweig wil Roths schulden betalen op voorwaarde dat hij Parijs verlaat en minder drinkt. Midden maart aankomst in Amsterdam. Verblijf in Hotel Eden in de Warmoesstraat 24. Hij krijgt geen nieuwe contracten bij Querido en Allert de Lange en het leven in Amsterdam is erg duur. Roth wordt een bezienswaardigheid in de stad, hij zit overdag in verschillende kroegen. Begin juli reist hij naar Brussel en woont een week in Hotel Siru aan het Brouckèreplein.

Op 9 juli 1936 gaat hij Oostende, samen met Stefan Zweig. Hij woont in Hôtel de la Couronne op de hoek van de Vindinctivelaan en de Kapellestraat/Christinastraat. Er zijn veel Duitse emigranten in Oostende en Roth leert er de schrijfster Irmgard Keun kennen. Ze beginnen een relatie. Op 1 augustus gaat Roth naar Steenokkerzeel om Otto von Habsburg te ontmoeten. Van 17 september tot begin oktober woont hij in Brussel in Hôtel Cosmopolite op het Brouckèreplein. In Amsterdam verschijnt Beichte eines Mörders, erzählt in einer Nacht, het boek krijgt veel aandacht in de pers. Door de bemiddeling van Anton van Duinkerken krijgt Roth een gunstig contract bij uitgeverij De Gemeenschap voor twee nieuwe romans en voor de heruitgave en de Nederlandse vertaling van Radetzkymarsch. Begin november gaat de chef de réception van Hotel Eden ervandoor met de inhoud van de hotelkluis en Roths voorschotten. Hij gaat via Parijs en Wenen naar Lviv, waar hij de jaarwisseling in familiekring viert.

1937: In opdracht van een conservatieve Oostenrijkse krant komt Roth naar België om er verslag uit te brengen van de politieke situatie. Verblijf in Hôtel Cosmopolite. Hij reist naar Wenen als bemiddelaar voor de legitimisten in Steenokkerzeel. In mei verschijnt de roman Das falsche Gewicht bij Querido. Van 2 juni tot 27 juli is hij terug in Hôtel Cosmopolite, van 28 juli tot 21 september in Hôtel de la Couronne in Oostende. Omdat Roth niet tijdig het manuscript voor de roman Die Geschichte von der 1002. Nacht inlevert, komen er geen betalingen meer. Roth gaat terug naar Amsterdam en logeert in het City Hotel, hoek Rembrandtplein-Utrechtsestraat. Van 28 september tot 7 oktober is hij weer in Hôtel Cosmopolite in Brussel. Contact met Jan Greshoff en Nico Rost.

1938: Hôtel Foyot in Parijs moet worden afgebroken en Roth blijft er als laatste wonen. Hij neemt zijn intrek in Hôtel de la Poste aan de overkant van de rue de Tournon. Op 2 maart is hij in Wenen om een legitimistische staatsgreep voor te bereiden. In Steenokkerzeel maakt Otto von Habsburg zich op om naar Wenen te vertrekken. Op 18 maart wordt Oostenrijk aangesloten bij het Derde Rijk. Roth wordt in Parijs een spilfiguur in Duitse en Oostenrijkse vluchtelingenorganisaties. Hij verwerkt de politieke gebeurtenissen in Oostenrijk in de roman Die Kapuzinergruft. Die Geschichte von der 1002. Nacht kan niet verschijnen omdat de inhoud beledigend is voor de Oostenrijkse keizer. 

1939 Roth wordt uitgenodigd door de Amerikaanse PEN-club om naar New York te gaan. Hij blijft in Parijs. Op 24 mei stort hij in als hij verneemt dat zijn vriend Ernst Toller in New York zelfmoord heeft gepleegd. In het ziekenhuis verbiedt de arts hem alcohol te drinken, hij krijgt een delirium tremens en vervolgens een longontsteking. Hij sterft op 27 mei in de vroege ochtend. Uitgeverij Allert de Lange verspreidt een persbericht en kondigt de publicatie van Die Legende vom heiligen Trinker aan. De begrafenis is drie dagen later op de Cimetière Thiais in Parijs. Talrijke Nederlandse en Vlaamse kranten publiceren een in memoriam voor Joseph Roth. In Brussel vindt er een herdenkingsplechtigheid plaats door de Cercle Culturel Autrichien, een vereniging van Oostenrijkse vluchtelingen. In december verschijnt Die Geschichte von der 1002. Nacht bij uitgeverij De Gemeenschap.

1940: Op 8 mei vallen de Duitsers Nederland binnen. De Gestapo valt binnen bij Querido en Allert de Lange. Friedl wordt overgebracht naar een psychiatrische instelling waar patiënten worden vergast. Ze overlijdt in juli.